«Ավելի լավ է ցասումը, քան հուսահատությունը»

Թարգմանիչ, բանաստեղծ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, ԵՊՀ արտասահմանյան գրականության ամբիոնի դոցենտ, «Արտասահմանյան գրականություն» հանդեսի գլխավոր խմբագիր ՎԱՀԵ ԱՐՍԵՆԻ հետ զրուցել ենք գրականության ազդեցության, դերի, գրականության և իրականության փոխհարաբերությունների, ժամանակակից գրական կյանքի վայրիվերումների մասին: Զրույցի առանցքում Ջոն Սթայնբեքի «Ցասման ողկույզները» վեպն է:

-Թարգմանական գրականությանն այսօր մեծ տեղ է տրվում, նաև բավական հաճախ են հրատարակվում Նոբելյան մրցանակի արժանացած գրողների գրքերը: Կարծում եք` դրանք ավելի՞ արժեքավոր են, թե՞ ենթադրվում է, որ կգրավեն ընթերցողին:
-Այսօր ակնհայտ է, որ մենք գործ ունենք ոչ թե նյութի բովանդակության հետ, այլ անունի: Հիմա անունների դար է, գովազդի դար: Նույնիսկ այն մարդիկ, որոնք անուններ են տալիս, խոսում որևէ հեղինակի մասին, հաճախ ոչ թե նրա ստեղծածի, այլ անունի մասին են խոսում: Բրենդային գիտակցությունը ժամանակի մեծ պրոբլեմն է: Մարդկանց պետք է անուն, ոչ բովանդակություն:
-Նույն համատեքստում կարո՞ղ ենք դիտարկել Բոբ Դիլանին գրականության Նոբելյան մրցանակի շնորհումը: Միանշանակ չընդունվեց այս փաստը: Ըստ լուրերի` Դիլանը դեռ չի ստացել մրցանակային գումարը, որովհետև չի գրել Նոբելյան ճառը:
-Բոբ Դիլանը կարծես դիմում է էպատաժի: Մեկ չէր վերցնում մրցանակը, մեկ համաձայնում է վերցնել: Ես, անկեղծ ասած, չեմ հետևում, որովհետև Բոբ Դիլանը հրաշալի երաժիշտ է, բայց ինձ համար նա գրող չէ: Նրան կարելի է տալ բարձրագույն երաժշտական մրցանակներ, և կարծում եմ՝ տվել են, բայց Նոբելյան մրցանակ շնորհելը գրականության ոլորտում ևս էպատաժ է, անունների հետ խաղալու, մի նոր աղմուկ հանելու լավ օրինակ: Փորձում են, իբր, կարծրատիպեր կոտրել, ապացուցել, որ տանձն էլ է վարդ, խնձորն էլ, ինչպես Ռոբըրթ Ֆրոսթի բանաստեղծության մեջ է ասվում: Բայց մենք գիտենք, որ մեկ է, վարդը կմնա վարդ, խնձորն էլ` խնձոր: Հետևաբար, գրականության մասնագետին հնարավոր չէ խաբել, որ դա պոեզիա է, ոչ մասնագետին ամեն օր, ամեն րոպե խաբում են: Մարդուն մարդուց վերածել են սպառողի, և նա արդեն բնի մեջ ապրող, սահմանափակ, կաղապարված փոքրիկ ճուտիկի պես սպասում է, թե երբ կգան, բերանն ինչ-որ ճիճու կդնեն, որ ինքը դրանով գոհանա, իրեն երջանիկ զգա: Արտաքնապես իբր մարդու ազատություն է, ազատ արժեքներ, բայց ինչի՞ց է մարդն ազատ, գաղափար անգամ չունի: ՈՒրեմն, չունի նաև ընտրություն:
-«Զանգակ» հրատարակչությունը վերջերս լույս ընծայեց ամերիկացի գրող, լրագրող, Նոբելյան մրցանակակիր Ջոն Սթայնբեքի «Ցասման ողկույզները» վեպը` Արամ Արսենյանի թարգմանությամբ: Ինչո՞վ է առանձնանում վեպը:
-Նախ՝ ցանկանում եմ խոսել Արամ Արսենյանի բացառիկ թարգմանական արվեստի մասին, որի շնորհիվ սեղանին ունենք օրգանական-պրոֆեսիոնալ թարգմանություն, որում հայերենի գերհարուստ գունապնակով ներկայացված են հենց Սթայնբեքի ինքնատիպ լեզուն ու մտածողությունը: Ի դեպ, թարգմանվելիք հեղինակի լեզուն ճշգրիտ փոխանցելը ամենաբարդ գործն է, և Արամ Արսենյանին դա միշտ է հաջողվում՝ թե՛ Ջոյսի, թե՛ Լորենսի, թե՛ Հեմինգուեյի, թե՛ Ռուշդիի, թե՛ Սուրմելյանի, թե՛ Սարոյանի, թե՛ Հարփըր Լիի «Ծաղրասարյակ սպանելը...» վեպի և այլ բազում թարգմանությունների պարագայում: Իսկ Ջոն Սթայնբեքին կարդալը պարտադիր է, եթե, առհասարակ, գրականություն սիրում ես: Սթայնբեքի գործերը Ամերիկայում մեծ ցնցումներ առաջացրին, և գրողին հանիրավի մեղադրեցին կոմունիստ լինելու մեջ: Ամերիկյան ժամանակակից գրաքննադատությունը վաղուց այս թեզերը հերքել է, որովհետև նա որևէ կերպ չի առնչվել կոմունիստական կուսակցության հետ, նույնիսկ խորհրդային Ռուսաստանում էր արգելված «Ցասման ողկույզները», և վեպի հրատարակումից մեկ տարի անց Զանուկի նկարահանած համանուն ֆիլմը նույնպես արգելվեց (ի դեպ, «Ցասման ողկույզները» ֆիլմն այսօր համարվում է 20-րդ դարի ամերիկյան լավագույն ֆիլմերից մեկը):
Սթայնբեքը դասական վեպի ոճի մեջ է մնում, չի դիմում զանազան գեղագիտական հնարքների, բայց այնքա՜ն խոր հոգեբան է: Ամերիկյան իրականությունը, Մեծ ճգնաժամի սարսափելի այդ շրջանը նա ներկայացնում է ոչ թե դրսից, այլ ներսից` մարդկային հոգու ներսից, շատ ավելի խորքից: Օրթոդոքս, դասական քրիստոնեական մոտեցումները վեպում փոխվում են: Մենք տեսնում ենք, որ Ջիմ Քեյսին բերում է նոր կրոն, ինչպես Քրիստոսն էր բերում նոր կրոն, Նոր կտակարան: Թեև արտաքուստ թվում է` Նոր կտակարանը շարունակողն է Հին կտակարանի, բայց այդպես չէ: Քրիստոսն ասում էր` Հայրս ասում էր այսպես, իսկ ես ասում եմ այսպես, և լիովին հակառակ գաղափար է քարոզում: Քրիստոսը մարդկային գիտակցությունն է փոխում: Վեպի հերոս Ջիմ Քեյսին հասել է հոգևոր զարգացման մի մակարդակի, որ չի կարող մնալ քահանա, չի կարող քարոզել, որովհետև տեսնում է, որ ինչքան շատ է խորանում դասական կրոնի մեջ, այնքան ավելի սահմանափակ է դառնում, այնքան ավելի հեռանում է մարդկանցից ու կենտրոնանում իր «ես»-ի շուրջ:
Վեպում կարելի է գտնել Ֆրոյդի հոգեվերլուծական տեսությունները, նրա արխայիկ նստվածքներն ու պրաֆանտազիան, որ Յունգը հետագայում կանվանի «կոլեկտիվ գիտակցություն»: Իսկ Սթայնբեքն էլ հիմնելու է իր սեփական՝ «փաղանգի տեսությունը»: Հենց այս համատեքստում պետք է դիտարկել Ջիմ Քեյսիի «միգուցե մենք առանձին չենք, և յուրաքանչուրս Մեծ հոգու մասն ենք» միտքը: Այստեղ արդեն տեսնում ենք Սթայնբեքի` Էմերսոնյան տրանսցենդենտալիզմի հետ ուղիղ կապը: Սթայնբեքն ասում էր, որ մենք բոլորս գերագույն հոգու կրողն ենք, որն ավելի խորքային է, քան մեր անհատական հոգին: Դրա համար էլ վեպը ոչ մի դեպքում չի կարելի անվանել կոմունիստական: Ժամանակակից քննադատներն ասում են` ոչ թե կոմունիստական, այլ կոմունալիստական` համայնավարական: Սկզբում ընտանիքը միայն մտածում է իր գոյատևման մասին, բայց դեպքերի ընթացքը ցույց է տալիս, որ պետք է ինչ-որ բան անել մյուսների` բոլորի համար: Կոմունիզմը կոնկրետ կուսակցական գաղափարախոսություն է, որ նաև բռնատիրության խորհրդանիշը դարձավ, իսկ այս վեպը գրված է հենց բռնատիրության դեմ, դրա համար էլ չընդունվեց Խորհրդային Միությունում: Բայց Սթայնբեքն ասում է` ավելի լավ է ցասումը, քան հուսահատությունը: Որովհետև ցասումն ունի ուղղություն, ցասումը շարժում է, իսկ հուսահատությունը ոչինչ է:
-Վեպի հոգեբանական շերտերը, ուղերձը որքա՞ն են հասանելի ընթերցողին:
-Ես խոր ափսոսանք եմ ապրում, որ նույնիսկ այսօր մասնագետներն են մակերեսային կարծիքներ հայտնում, համարելով, որ եթե վեպում որևէ մոդեռնիստական հնարք կիրառված չէ, ուրեմն այն թերի է:
Սա ամենադժվար վեպն է, ինչպես Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզոն», Սերվանտեսի «Դոն Կիխոտը»: Սրանք մարդկության լավագույն վեպերն են, մարդու հոգու մանրանկարները, որտեղ դրա ամեն անկյունը լուսավորվում է, քննվում ու բացահայտվում, բայց արված է հասկանալի լեզվով, ոչ թե գրական հնարքներով, որ հաճախ շփոթության մեջ են գցում ընթերցողին՝ նաև հեշտացնելով հեղինակի գործը: Որովհետև ցանկացած անփութություն կարելի է գիտակցության հոսքի տակ ձևակերպել: Խնդիրն այս է:
Սթայնբեքը Դրայզերից հետո (Մարկ Տվեն, Թեոդոր Դրայզեր, Ջոն Սթայնբեք) նոր մակարդակի է բարձրացնում սոցիալական գիտակցությունն ու մեծ խնդիր է առաջադրում կայացող Ամերիկային: Նման վեպերը և՛ շատ հասանելի են թվում ընթերցողին, և՛ անհաս են մնալու: Սթայնբեքը գրական նատուրալիստական ճյուղի շարունակողն է, բայց այստեղ ամբողջ խաղը մարդկային հոգու հետ է, մարդու էության:
-Դուք գրքի շնորհանդեսի ժամանակ կարծիք հայտնեցիք, որ Ամերիկան այսօր չէր լինի այսքան հզոր ու կայացած, եթե Սթայնբեքը 39-ին չգրեր «Ցասման ողկույզները» վեպը: Ինչո՞վ եք հիմնավորում այս մոտեցումը:
-Հիմնավորում եմ նրանով, որ 39 թվականին լույս է տեսնում Ամերիկայի իրականությունը խայտառակող մի վեպ, որը բովանդակորեն ձևակերպում է բուրժազիայի վայրի զարգացումը, երբ անպայման պետք է շատերը աղքատանան, որ մեկը հարստանա: Իսկ վեպի լույսընծայումից մեկ տարի անց Ամերիկայում ֆիլմ է նկարահանվում, այսինքն, պետությունը պատրաստ է նաև ընդունելու քննադատություն, սեփական համակարգը մերկացնող ստեղծագործություններ: Այս վեպը փոխեց մարդկանց գիտակցությունը: Սթայնբեքն այս ամբողջն ապրել է, ճանապարհորդել է, ապրել գաղթյալների ճամբարներում, զբաղվել հողագործական աշխատանքով: Նա դա արել է, որ կարողանա գրել այս վեպը, ստեղծել իրական իրականություն: Սա շատ ավելի բարդ է, քան արտաքին-մակերեսային հնարքներով մարդու հոգեկան աշխարհը պատկերելը:
-Վեպում նաև տեսնում ենք մեր օրերի անդրադարձը` փախստականների ճամբարներ, մարդուն հարկադրաբար հողից կտրելու իրողություն և այլն:
-Եթե ստեղծագործության մեջ արտացոլված է մարդու հոգին, այն արդի է բոլոր ժամանակներում: Մենք այսօր էլ տեսնում ենք, որ Հայաստանում մանր ու միջին բիզնեսն անհնար է զարգացնել: Նույն բանն է: Եթե նրանք չունեզրկվեն, մոնոպոլիա չի կարող ձևավորվել և գոյատևել: Կտրուկ ու անբնական հարստացումները միշտ էլ ստորին և միջին խավի հաշվին են, բոլորի հաշվին:
-Որտե՞ղ է ելքը, ուղին` ըստ Սթայնբեքի:
-Վեպում Քեյսին միանում է ընդվզման պայքարին, «կարմիրներին»: Նշեմ, որ հաճախ վեպի «կարմիրները» սխալ են մեկնաբանվում. կարմիրները հնդկացիներն են, որ մինչև վերջ պայքարեցին և ամուր կառչեցին իրենց հողին: Քեյսին սպանվում է, որովհետև նա զոհաբերվողն է՝ Քրիստոսը: Թոմը, որ եսակենտրոն էր, այս ակտից սթափվում է և ասում մորը, որ կլինի ամենուր, ասում է` այնտեղ, ուր ոստիկանները մարդ են ծեծում, ես այնտեղ եմ, այնտեղ, որտեղ մարդկանց իրենց հողից վռնդում են, ես այնտեղ եմ: Մայրը ամբողջ բնության մայրն է, որի ողնաշարը հնարավոր չէ կոտրել, որը պատրաստ է մինչև վերջ առաջնորդելու ընտանիքը: Աղջիկն էլ` Ռոզաշարը, որի երեխան մեռած է ծնվել, կուրծք է տալիս օտար մեկին` փրկելով նրա կյանքը: «Ես»-ից անցում է կատարում «մենք»-ին, իրական կյանքին, որովհետև նրա համար էական է ոչ թե իր կյանքը, այլ կյանքն առհասարակ, և սա քրիստոնեության ու ցանկացած կրոնական ուսմունքի առանցքն է: Նաև դրա համար շատերին դուր չի գալիս վեպը, որովհետև անձնապաշտական չէ: Սթայնբեքի վեպը շանս է տալիս մարդուն, այն կյանքի տառապագին ճանապարհ է, որ ստիպում է մղվել առաջ ու ապրել:
Բազում վեպերում անպայման մեկը պետք է ինքնասպան լինի, հոգեկան խանգարում ստանա, ընկնի տվայտանքների ու ընկճախտի մեջ: Ապրում է իր համար, մեռնում` իր համար, և սա ոչ թե ինքնաոչնչացման, այլ ինքնակլանման պրոցես է: Սթայնբեքի վեպում շատերն են մահանում և նույնիսկ սպանվում, բայց այստեղ մահն ու սպանությունը ունեն նպատակ և իմաստ: Ինքնանպատակ չեն:
-Այս համատեքստում` ի՞նչ կասեք հայ գրականության զարգացումների մասին: Մենք ունե՞նք լավ գրականություն:
-Գրականություն ունենք, մենք ընդհատումներով տվել ենք մեծ հանճարներ` Նարեկացի, Քուչակ, Չարենց, բայց որպես այդպիսին` գիտակցված, քրոնոլոգիական գրական ընթացք, ինտենսիվ զարգացումներ, ցավալիորեն, չենք ապրել:
-Համաշխարհային գրական ընթացքից հե՞տ ենք մնացել:
-Հետ չենք մնացել, շա՜տ հետ ենք մնացել: Միայն կրոնական հենքի վրա կառուցված գրականությունն է, որ ժամանակից առաջ է ընկել, օրինակ, Նարեկացին, Քուչակը, բայց մյուսները, թեկուզ մեր լավագույն գրողները, համաշխարհային գրական ընթացքից հետ են մնացել: Մեկը ուիթմենյան գծի շարունակողն է, մյուսը՝ սիմվոլիստների, մեկ ուրիշն էլ Ներուդայի ազդեցությունն է կրում: Մենք 19-րդ դարի պոեզիայում ՈՒիթմեն չունենք, որ ինքն ուղղորդի համաշխարհային գրականությունը, լիովին նոր շունչ բերի: Եվ հետո մենք անպայման պիտի հետո արժևորենք, կենդանության օրոք իրար չենք սիրում: Սա էլ է խնդիր: Անգամ եթե գրաքննադատը գիտի, որ սա է իրական գրականությունը, եթե անձնական խնդիր ունի գրողի հետ, երբեք չի բարձրաձայնի, կլռի:
-Ի՞նչ փոխհարաբերությունների մեջ են գրականությունը և իրականությունը:
-Գրականությունն ինչ-որ տեղ և՛ արտացոլում է իրականությունը, և՛ կանխորոշում: Որովհետև գրականությունը համընդհանուր հոգուց է սնվում, ինչպես Բոդլերն է ասում` գրողը միջնորդ է մարդկային հասարակության և գերագույն գիտակցության միջև, որն այդ հասարակության առաջ դնում է սիմվոլներ, որոնք ինքն էլ չի կարող գաղտնազերծել և լոկ թղթին է հանձնում:
-ՈՒղղակի կապ կա նաև տվյալ երկրի քաղաքականությա՞ն հետ:
-Եթե նեղ կուսակցական քաղաքականության մասին է խոսքը, իհարկե` ոչ, բայց եթե խոսում ենք պետության քաղաքականության, համաշխարհային քաղաքական պրոցեսների մասին, գրականությունն անչափ մեծ դեր ունի:
-Բայց մեզ մոտ, կարծես, այդ կապը խզված է:
-Մեզ մոտ քաղաքականության կապն էլ է քաղաքականության հետ խզված: Մեր քաղաքականությունն ինչպիսի՞ն է. ընտրությունների փուլեր ենք անվերջ անցնում, քաղաքական պայքար, քաղաքական զարգացումներ տեսնո՞ւմ եք:
-Այդ դեպքում դրսի գրողի գիրքը ի՞նչ պետք է տա մեզ:
-Շատ բան է տալիս, առաջին հերթին` աշխարհի քաղաքացի լինելու հնարավորություն: Ոչ թե դրսի գրականությունը, այլ առհասարակ, գրական արժեքը, հոգևոր արժեքը, մշակույթը` լայն առումով, կերտում են քաղաքացի, կերտում են մարդ: Նա, ով խորացել է արվեստի մեջ, նաև ապրելու արվեստի մեջ` հոգևոր առումով, ընտրակաշառք չի վերցնի: Նա այլ տեսակի մարդ է արդեն, նա չի գողանա, նրա էությունը փոխվում է, և անհատը սկսում է դանդաղորեն մարդուն մոտենալ: Մենք ծնվում ենք` դեռ մարդ չենք, մեծանում ենք` մարդ չենք հաճախ, կարող ենք մահանալ ու էլի մարդ դարձած չլինել: Մարդը աբստրակտ հասկացություն է, բայց նաև նպատակ է, ճանապարհ, որին ուզում ենք հասնել: Դրա համար, հաճախ, երբ ինչ-որ մեկը մի ստոր բան է անում, ասում ենք` դու մարդ չես:
-ՈՒնե՞նք գրաքննադատություն, որ գրական պրոցեսները վերլուծի, արժևորի, նաև ուղղորդի:
-Գրաքննադատություն ունենք, բայց ո՞վ է լսում գրաքննադատության ձայնը, կամ գրաքննադատները ինչքա՞ն են օբյեկտիվ, որքանո՞վ են փորձում ինչ-որ բան անել գրականության համար, ոչ թե սեփական անձի: Գրաքննադատների մի մասն էլ ուղղակի հիասթափվել է անուշադրությունից, հասարակության պատին հանդիպելուց:
-Ի՞նչ կասեք թարգմանությունների մասին: Նշել եք, որ ուշադիր կարդում եք թարգմանված գրքերը, համեմատում բնագրի հետ և նկատել եք, որ ինտենսիվ խաբեություն է տիրում: Թարգմանվում է կիսատ-պռատ, թարգմանվում է ոչ բնօրինակից, գրվում բնօրինակից և այլն:
-Թարգմանությունները հաճախ արվում են ոչ բնագրից: Ամենամեծ խնդիրը հայերենի չիմացությունն է: Առաջին էջը կարդում ես ու հասկանում, որ հայերեն չէ. ոչ հայերեն է, ոչ հեղինակի լեզվամտածողությունը կա, ուղղակի անգլերեն տեքստը թարգմանել են հայերեն: Թարգմանիչ կա (ավելի շուտ` սիրողական փիլիսոփա է), որ անընդհատ հայհոյում է հայոց լեզուն, քննադատում, փորձում է այլ բառեր խցկել հայերենի մեջ, ասում է, որ պետք է այս լեզուն ռեֆորմի ենթարկել և այլն: Բայց ես տեսնում եմ, որ այդ ատելությունը, կատաղությունը սկիզբ են առնում հայերենի չիմացությունից: Թեև լավ թարգմանիչներ ունենք: Դրա մասին խոսք չկա:
-Թարգմանական գրքերը գրախոսվո՞ւմ են:
-Գրախոսվում են դարձյալ սիրողական մակարդակով: Կարող են քննադատել` չհամեմատելով բնագրի հետ: Վերջերս մեկը խոսում էր գրքի մասին, բայց թարգմանական գործին չէր տիրապետում, հեղինակի լեզվից գաղափար չուներ, չէր հասկանում, որ մաքրամոլություն չէ, եթե գրական-մաքուր հայերեն է թարգմանվել, դա հենց բնօրինակի հեղինակի ձեռագիրն է, որովհետև նա էլ անգլերենն է այդպես գրել: Լեզվական նրբություններ կան, թարգմանությունը պետք է համապատասխանի հեղինակի լեզվամտածողությանը: Պետք է մասնագետ լինել և համեմատել: Եթե դրական կարծիք ես հայտնում, նույնպես պետք է հիմնավորես:
-Բոլոր դեպքերում` լույս տեսած գիրքը անուշադրության չի մատնվում: Կա՞ գրական շարժում, ընթացք:
-Կղզյակներ կան:
-Ի՞նչ է պետք կանոնավորելու, է՛լ ավելի աշխուժացնելու համար դաշտը:
-Դրա համար հանրային հետաքրքրություն է պետք: Հայաստանում կա՞ հանրային հետաքրքրություն արվեստի հանդեպ: Գրեթե չկա: Արվեստի գործիչները որևէ կերպ հանրային կարծիք ձևավորո՞ւմ են այսօր: Մի մասը այս կամ այն քաղաքական գործչի համար որպես ֆոն է ծառայում, հակամշակութային ու հակաբարոյական դեկոր: Դրանց առաջ փողոցում տեսնելիս սիրով բարևում էի, հիմա գլուխս շրջում եմ, որ չտեսնեմ: ՈՒմի՞ց են կախված քաղաքական ընտրությունները, եթե անձնավորենք, բակերում և այլուր ովքե՞ր են կարծիք ձևավորում:
-Թաղային հեղինակությունները:
-Ահա այստեղ փնտրեք խնդիրը:

Զրուցեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Լուսանկարները` Կարին ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ